1. TA’LIM JARAYONINI RAQAMLI TRANSFORMATSIYASI
1.1.. Pedagogning raqamli kompetentligi va raqamli kompetentlik modellari
Raqamli kompetentlik – bu zamonaviy raqamli texnologiyalar bilan bog‘liq kompetensiyalarni tavsiflovchi yangi tushunchalardan biri hisoblanadi. So‘nggi yillarda "AKT savodxonlik", "axborot kompetentlik", "axborot savodxonligi", "raqamli savodxonlik" va "raqamli ko‘nikmalar" kabi raqamli texnologiyalardan foydalanish darajalarini tavsiflovchi bir nechta atamalar qo‘llanilmoqda. Ushbu atamalar ko‘pincha "raqamli kompetentlik" va "raqamli savodxonlik" kabi bir-biriga yaqin atamalar bilan ishlatiladi. "Raqamli savodxonlik" tushunchasi oldinroq ishlatila boshlangan. Ushbu atama insonning raqamli muhitda masalalarni samarali hal etish qobiliyatini anglatadi.
Ø raqamli kontent bilan ishlash, ya’ni ma’lumot yaratish, topish, u bilan ishlash, birlashtirish, tahlil qilish qobiliyati;
Ø kompyuter texnikasi bilan ishlash – texnik amallarni bajarish usullarini tushunish, kompyuter va dasturiy ta’minotning tuzilishini tushunish;
Ø ommaviy axborot vositalari (matnlar, tovushlar, rasmlar, videolar va boshqalar) bilan ishlash – ommaviy axborot vositalarini baholash, media kontentini yaratish qobiliyati;
Ø kommunikatsiya – raqamli sohada, ijtimoiy tarmoqlarda muloqot qilish qobiliyati;
Ø texnologik innovatsiyalar – hayotda turli texnologiyalardan foydalanish, raqamli makonda ishlash vositalari (gadjetlar, ilovalar).
Raqamli kompetesiyalar axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanish bilan bog‘liq qobiliyatlar majmuini o‘z ichiga oladi:
1) raqamli texnologiyalardan foydalanishning texnik ko‘nikmalari;
2) raqamli texnologiyalardan kundalik hayot faoliyatida samarali foydalanish qobiliyati;
3) raqamli texnologiyalarni tanqidiy baholash qobiliyati;
4) raqamli madaniyatda ishtirok etish motivatsiya.
G.U.Soldatova o‘z tadqiqotida raqamli kompetentlikning to‘rtta turini belgilab o‘tgan[1]:
2) kommunikativ kompetentlik – turli xil muloqot shakllari (elektron pochta, chatlar, bloglar, forumlar, ijtimoiy tarmoqlar va boshqalar) va turli maqsadlar uchun zarur bo‘lgan bilim, ko‘nikma, motivatsiya va mas’uliyat;
3) texnik kompetentlik – turli muammolarni, jumladan, kompyuter tarmoqlaridan, bulutli xizmatlardan foydalanish va hokazolarni hal qilish uchun apparat va dasturiy ta’minotdan samarali va xavfsiz foydalanish imkonini beruvchi bilim, ko‘nikma, motivatsiya va mas’uliyat;
4) iste’molchi kompetentligi – turli ehtiyojlarni qondirishni o‘z ichiga olgan muayyan hayotiy vaziyatlar bilan bog‘liq turli kundalik vazifalarni hal qilish uchun raqamli qurilmalar va Internetdan foydalanishga imkon beradigan bilim, ko‘nikma, motivatsiya va mas’uliyat.
P.Gilsterning fikricha raqamli kompetensiya inson faoliyatidagi ijtimoiy-kommunikativ jihatlarga urg‘u beradi. U raqamli kompetensiyaga erishish mezonlari sifatida quyidagi malakalarni belgilaydi:
Ø zarur ma’lumotlar va ular bilan ishlash vositalarini izlash ko‘nikmalari, ushbu vositalarni tezda o‘zlashtirish qobiliyati (axborot kompetentlik);
Ø boshqa foydalanuvchilar bilan muloqot qilish qobiliyati (kommunikativ kompetentlik);
Ø turli shakl va ko‘rinishdagi axborotni ishlab chiqarish ko‘nikmalari (ijodiy kompetentlik).
Evropa Ittifoqi ta’lim qo‘mitasi tomonidan ishlab chiqilgan pedagoglarning raqamli kompetensiyasi (Digital Competence of Educators) profilida oltita yo‘nalishlar belgilab berilgan (1.1.1-rasm):
Ø professional pedagogik muhitda raqamli texnologiyalardan foydalanish;
Ø raqamli ta’lim resurslarini izlab topish, yaratish va almashish bo‘yicha kasbiy ko‘nikmalarni rivojlantirish;
Ø ta’lim jarayonida raqamli vositalardan foydalanish bo‘yicha zarur ko‘nikmalarni shakllantirish;
Ø o‘quv natijalarini baholash uchun raqamli vositalardan foydalanish ko‘nikmasiga ega bo‘lish;
Ø ta’lim imkoniyatlarini kengaytirish uchun raqamli texnologiyalardan foydalanish;
Ø ta’lim oluvchilarning raqamli kompetentligini rivojlantirish jarayonini qo‘llab-quvvatlash.
1.1.1-rasm. Pedagoglarning raqamli
kompetensiyalari
(Digital Competence of Educators) modeli
DigCompEdu – o‘qituvchining raqamli kompetensiyalarining Yevropa modelida (Digital Competence of Educators) jami 22 ta kompetensiya ko‘rib chiqiladi. Ularni shakllantirishning 6 ta yo‘nalishi taklif etilgan:
Áèðèí÷è é¢íàëèø òàúëèì æàðà¸íèíèíã áàð÷à ñóáúåêòëàðèíèíã ðàқàìëè òåõíîëîãèÿëàð îðқàëè ¢çàðî òàúñèðèíè ¢ç è÷èãà îëãàí êîìïåòåöèÿëàð áèëàí áîғëèқ: æàìîà, òàúëèì îëóâ÷èëàð âà óëàðíèíã îòà-îíàëàðè áèëàí êàñáèé ¢çàðî ҳàìêîðëèê. Óøáó é¢íàëèø øóíèíãäåê, ïåäàãîãíèíã àõáîðîò òåõíîëîãèÿëàðè âà ðàқàìëè âîñèòàëàð âà ðåñóðñëàðäàí ôîéäàëàíèø ñîҳàñèäà óçëóêñèç ðèâîæëàíèøãà é¢íàëòèðèëãàí ¢ç êàñáèé ôàîëèÿòèíè òàҳëèë қèëèø қîáèëèÿòèíè øàêëëàíòèðèøíè ¢ç è÷èãà îëàäè.
Èêêèí÷è é¢íàëèø ïåäàãîãíèíã àõáîðîò ðåñóðñëàðèíè òàíëàø âà óëàðíè òàúëèì îëóâ÷èëàð ýҳòè¸æëàðèãà ìîñëàøòèðèø, ¢ç ðàқàìëè ðåñóðñëàðèíè ÿðàòèøè âà ¢қóâ æàðà¸íèíèíã áàð÷à ñóáúåêòëàðè ó÷óí óëàðäàí õàâôñèç ôîéäàëàíèøíè òàúìèíëàø қîáèëèÿòèíè ¢ç è÷èãà îëàäè.
Ó÷èí÷è é¢íàëèø òàúëèì æàðà¸íè áèëàí áåâîñèòà áîғëèқ á¢ëãàí êîìïåòåíöèÿëàðíè øàêëëàíòèðèøíè, ÿúíè òàúëèì îëóâ÷èëàðíèíã ìóñòàқèë èøëàø қîáèëèÿòèíè ðèâîæëàíòèðèøíè òàúìèíëàøãà, øóíèíãäåê, ãóðóҳ øàêëèäà èøëàøäà ñàìàðàëè ¢çàðî òàúñèðèíè àìàëãà îøèðèøãà қàðàòèëãàí êîìïåòåíöèÿëàðèíè қàìðàá îëàäè.
Ò¢ðòèí÷è é¢íàëèø áàҳîëàø æàðà¸íèäà ðàқàìëè âîñèòàëàðäàí ôîéäàëàíèø áèëàí áîғëèқ êîìïåòåíöèÿëàðíè áåëãèëàéäè. Òàúëèì îëóâ÷èëàð ôàîëèÿòè ҳàқèäàãè ìàúëóìîòëàðíè òàҳëèë қèëèø âà òàíқèäèé áàҳîëàø, øóíèíãäåê, àõáîðîò òåõíîëîãèÿëàðèäàí ôîéäàëàíèø àñîñèäà ¢ç âàқòèäà âà ñàìàðàëè ҳèñîáîò áåðèø қîáèëèÿòèãà ýãà á¢ëèøè êåðàê.
Áåøèí÷è é¢íàëèø ïåäàãîãíèíã øàõñãà é¢íàëòèðèëãàí ¢қóâ æàðà¸íè òàìîéèëèíè àìàëãà îøèðèø қîáèëèÿòèíè øàêëëàíòèðèø, òàúëèì îëóâ÷èëàðíè òàúëèì æàðà¸íèãà ìàêñèìàë äàðàæàäà æàëá қèëèø ó÷óí ðàқàìëè òàúëèì ìóҳèòèäà òàáàқàëàøòèðèëãàí ¸íäàøóâíè òàúìèíëàø âà ¢қèòèø ó÷óí ÿíãè èìêîíèÿòëàð ÿðàòèø áèëàí áîғëèқ.
Îëòèí÷è é¢íàëèø ïåäàãîãíèíã ðàқàìëè ñàâîäõîíëèãè, óíèíã ðàқàìëè ìóҳèòäà òàúëèì æàðà¸íèäà çàðóð á¢ëãàí àõáîðîò âà ðåñóðñëàðíè òàíëàø âà òàҳëèë қèëèø қîáèëèÿòè, øóíèíãäåê, ðàқàìëè òåõíîëîãèÿëàðäàí ôîéäàëàíèø áèëàí áîғëèқ ìàñàëàëàð âà ìóàììîëàðíè ҳàë қèëèø áèëàí áîғëèқ êîìïåòåíöèÿëàðíè ¢ç è÷èãà îëàäè.
Ushbu yo‘nalishlar raqamli ta’lim modelining asosini tashkil qiladi. Raqamli ta’lim texnologiyalaridan foydalangan holda samarali kasbiy faoliyatni amalga oshirish uchun zamonaviy pedagogdan qanday kompetensiyalarni shakllantirish kerakligi batafsil tavsiflangan.
Raqamli ko‘nikmalar – "bilim olish" darajasida muhim rol o‘ynaydi, chunki AKT bo‘yicha tayanch ko‘nikmalar o‘qitish jarayoniga texnologiyalarni integratsiya qilishning muhim sharti hisoblanadi. Ushbu daraja uchun umumiy raqamli texnologiyalar – matn muharrirlari, taqdimot yaratish dasturlari, elektron pochta xizmatlari va ijtimoiy tarmoq ilovalari aniqlandi.
Mazkur muhim aspektlarning har biri raqamli ta’lim muhitida pedagog kadrlarning kasbiy rivojlanishiga qaratilgan, ta’lim muassasasini axborotlashtirishning uchta yondashuvi bilan bog‘liq.
Birinchi daraja – “Bilim olish”: pedagoglarga ta’lim samaradorligini oshirish uchun AKTdan foydalanishga yordam berish qobiliyatini talab qiladi.
Ikkinchi daraja – “Bilimlarni o‘zlashtirish”: pedagoglardan ta’lim oluvchilarga fan bo‘yicha mavzularining mazmunini chuqur o‘rganish, olingan bilimlarni real hayotda yuzaga keladigan muammolarni hal qilish uchun qo‘llash uchun yordam berish qobiliyatini talab qiladi.
Uchinchi daraja – “Bilimlar yaratish" - pedagoglardan ta’lim oluvchilarga jamiyatning rivojlanishi va farovonligi uchun zarur bo‘lgan yangi bilimlarni ishlab chiqarishga yordam berish qobiliyatini talab qiladi.
YuNESKO tomonidan ishlab chiqilgan model tarkibi ta’limda AKTning rolini tushunish, o‘quv rejasi va baholash, pedagogik amaliyot, raqamli texnologiyalar bilan ishlash malakalari, ta’lim jarayonini tashkil etish va boshqarish va pedagogning kasbiy rivojlanishi kabi modullarni o‘z ichiga qamrab oladi.
Xalqaro texnologiya ta’limi jamiyati ISTE modelining asosiy yo‘nalishlari sifatida oltita soha: ijodkorlik va innovatsiya, aloqa va hamkorlik, tadqiqot va axborot kompetensiyasi, tanqidiy fikrlash, muammolarni hal qilish va qaror qabul qilish, raqamli fuqarolik, asosiy texnologik tushunchalarni tushunish va ulardan foydalanish kabi asosiy aspektlar ko‘rib chiqilgan.
TRASK (Technological Pedagogical Content Knowledge) modelida fan mazmuni, o‘qitish metodikasi hamda dasturiy ta’minot bo‘yicha texnologik bilimlar integratsiyasi o‘z aksini topgan. Ushbu model pedagogning yangi raqamli texnologiyalarni ta’lim jarayoniga integratsiyalashuvi uchun zarur bo‘lgan kompetensiyalari tavsiflaydi (1.2-rasm).
1.1.2-rasm. TRASK modeli
Ta’lim jarayoniga texnologiyalarni integratsiya qilish maqsadida Ruben R. Puentedura[2] tomonidan SAMR modeli yaratilgan. Ushbu model to‘rtta darajadan iborat: Substitution — o‘zgartirish bosqichida raqamli texnologiyalar an’anaviy texnologiyalar bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘zgartiriladi; Augmentation — yaxshilash bosqichida raqamli texnologiyalar an’anaviy ta’lim texnologiyalar vazifalarini sezilarli darajada boyitadi; Modification — almashtirish bosqichida an’anaviy ta’lim texnologiyalari to‘liq raqamli ta’lim texnologiyalari bilan almashtiriladi; Redefinition — Transformatsiya bosqichi raqamli texnologiyalarsiz bajarilishi mumkin bo‘lmagan vazifarani bajarish imkonini beradi.
Hozirgi vaqtda ko‘pgina tadqiqotchilar tomonidan ishlab chiqilgan raqamli kompetensiyalar modeli DigCompEdu Yevropa modeliga asoslanganligini kuzatish mumkin.
"Pedagogning raqamli kompetensiyasi" tushunchasi bo‘yicha yagona yondashuv mavjud emas. Respublikamizda oliy ta’lim sohasida ham pedagog kadrlarning raqamli kompetentligini baholashning aniq mezonlari ishlab chiqilmagan.
DigCompEdu modelida keltirilgan mezon va vositalar pedagog kadrlarning raqamli kompetentligi va ularning ehtiyojlarini tahlil qilish, baholash mezoni va tavsiyalar ishlab chiqish va raqamli ta’lim muhitidan foydalanishda pedagog kadrlarni qo‘llab-quvvatlash tizimini taklif qilish uchun etarli bo‘lmasligi mumkin. Pedagoglarning raqamli kompetensiyalarini har tomonlama baholash uchun raqamli kompetensiyalarning o‘ziga xos umumlashtiruvchi modelini ishlab chiqishda turli yondoshuvlarni ko‘rishimiz mumkin. Ushbu modellar pedagog kadrlarning kompetentligini baholashning keng qamrovli tizimi, shuningdek, kasbiy va shaxsiy rivojlanish muammolarini hal qilish jarayonida ularni qo‘llab-quvvatlashga qaratilgan malaka oshirish kurslarini tashkil etish maqsadga muvofiq deb o‘ylaymiz.
1.2. “Raqamli iz” tushunchasi: mohiyati va boshqaruv bosqichlari
Bugungi kunda raqamli texnologiyalar har bir insonning hayotiga singib ketgan. Internet resurslari va onlayn xizmatlardan o‘zaro aloqada bo‘lish, ma’lumot to‘plash va tahlil qilish, ta’lim va ijtimoiy hayotda keng miqyosda foydalaniladi. Shunday qilib, raqamli iz deb ataladigan katta hajmdagi ma’lumotlar paydo bo‘ladi.
Raqamli iz (digital footprint) - bu Internetdan foydalanish jarayonida insonlar tomonidan qoldiradigan ma’lumotlardir. Ushbu atama internet tarmog‘ida “internet izi”, “kiber soya”, “elektron iz yoki raqamli soya” kabi nomlar bilan ham ataladi. Ushbu ma’lumotlarga tashrif buyurilgan veb-sayt manzillari, yuborilgan elektron pochta xabarlari, ijtimoiy media postlari, axborot byulletenlariga obunalar, onlayn sharhlar va xaridlar va turli elektron shakllarda taqdim etilgan ma’lumotlar kiradi. Shu bilan birga, raqamli iz “faol” va "passiv" bo‘lishi mumkin. Raqamli iz inson o‘zi haqidagi ma’lumotni ongli ravishda baham ko‘rsa faol bo‘ladi. Agar foydalanuvchi ro‘yxatdan o‘tgan ism yoki profildan foydalangan holda veb-saytga kirgan bo‘lsa, u joylashtirgan barcha xabarlar uning faol raqamli izi bo‘ladi. Shuningdek, turli onlayn anketalarni to‘ldirishda, masalan, axborot byulletenlariga obuna bo‘lganda yoki brauzerda cookie fayllarni qabul qilishga rozilik bildirishda faol raqamli iz qoladi. Passiv raqamli iz, shaxs haqidagi ma’lumotlar u bilmagan holda to‘plangan holatda hosil bo‘ladi. Masalan, veb-saytga tashrif buyuruvchi foydalanuvchilarning necha marta tashrif buyurgani, foydalanuvchilar qaerdan ekanligi va ularning IP-manzillari haqida ma’lumot to‘plaganida sodir bo‘ladi.
Shunday qilib, har safar inson raqamli dunyoga kirganda, uning raqamli izi paydo bo‘ladi, u asta-sekin o‘sib boradi. Oqibatda inson haqidagi shaxsiy ma’lumotlar, faoliti, qiziqadigan sohasi kabi ma’lumotlarni ko‘rsatishi mumkin.
Ishbilarmonlik dunyosida raqamli iz insonning raqamli obro‘sini aks ettiradi va insonning haqiqiy kasbiy faoliyatiga ta’sir qilishi mumkin bo‘lgan muhim ma’lumotlarga aylanadi. Misol uchun, ariza beruvchini ishga olish to‘g‘risida qaror qabul qilishdan oldin, ish beruvchilar o‘zlarining ijtimoiy tarmoqlari va Google orqali xodimlarining raqamli izlarini tekshirishlari mumkin. Sizning postlaringiz va internetdagi sharhlaringiz va boshqa odamlarning fikr-mulohazalari asosida siz haqingizda jamoatchilik fikri shakllanadi. Raqamli izingizning barcha jihatlari, masalan, yuklangan fotosuratlar, blog sharhlari, YouTube videolari va Facebook postlari sizning haqiqiy hayotingiz bilan bir qatorda raqamli shaxsingizni ham shakllantiradi.
Raqamli soya - bu odam o‘zi bilmagan holda, ya’ni hech qanday faol harakatlar qilmasdan yaratadigan ma’lumotdir.
Shu nuqtai nazardan, raqamli soyani passiv raqamli iz deb ta’riflash mumkin, u foydalanuvchi o‘zining faol harakatlari bilan hech qanday iz qoldirmaganda hosil bo‘ladi, biroq foydalanuvchi haqida u bilmagan holda ma’lumotlar yig‘iladi. Passiv raqamli izning keng tarqalgan ko‘rinishi foydalanuvchilarning veb-saytlarga necha marta tashrif buyurishi haqidagi ma’lumotlar to‘plamidir. Keyin bu foydalanuvchilar qaerdan kelganligi aniqlanadi va ularning IP manzillari hisoblab chiqiladi. Foydalanuvchilar bu jarayondan bexabar bo‘lishlari mumkin, chunki u ko‘pincha yashirin bo‘ladi. Raqamli soyaning o‘ziga xos namunasi – reklama beruvchilar tomonidan Internetdagi foydalanuvchi faoliyatining barcha ko‘rinishlarini, qiziqishlar va repostlardan tortib sharhlargacha tahlil qilish. Reklama beruvchilar ushbu usuldan foydalanuvchilarga ma’lum bir odamni qiziqtirishi mumkin bo‘lgan ma’lum kontentni namoyish qilish uchun foydalanadilar.
Shunday qilib, raqamli iz inson tomonidan uning faol harakatlari natijasida, raqamli soya esa passivlar natijasida qolayotganini ko‘rish mumkin.
Yuqoridagilarni hisobga olgan holda, o‘zingiz haqingizda qanday ma’lumotlarni butun dunyo bo‘ylab internetga joylashtirmaslik kerakligini aniqlash juda muhimdir.
Birinchidan, moliyaviy ma’lumotlar bilan bog‘liq shaxsiy ma’lumotlar. Ushbu guruhga quyidagilar kiradi: karta raqami, CVV kodi, 3D-Sec kodlari, onlayn-bankning shaxsiy hisobiga kirish va bank mobil ilovasiga kirish uchun parollar va loginlar. Ushbu ma’lumotni nafaqat Internetga joylashtirmaslik, balki uni telefon qaydnomalarida yoki shaxsiy kompyuterda saqlamaslik tavsiya etiladi.
Ikkinchidan, biz internetda joylashtirgan shaxsiy ma’lumotlarni himoya qilishga eng katta e’tibor berilishi kerakligini unutmasligimiz kerak.
Har qanday onlayn faoliyatimiz bizga qarshi ishlatilishi mumkin. Jismoniy shaxslar tomonidan ijtimoiy tarmoqlarda qoldirilgan ma’lumotlar kamida uch yil davomida saqlanadi, vaqti-vaqti bilan yangilanadi. Ijtimoiy tarmoqdagi ism va familiyani o‘zgartirish odamning anonim qolishiga yo‘l qo‘ymaydi, chunki ro‘yxatdan o‘tish paytida shaxs o‘z telefon raqamini ko‘rsatadi, bu orqali bir necha soniya ichida ijtimoiy tarmoqlarda boshqa barcha akkauntlarni topishingiz mumkin. Virtual raqam ham unchalik xavfsiz emas, chunki IP-manzil ham ma’lum ma’lumotlarni olish mumkin bo‘lgan shaxsiy ma’lumotlarga tenglashtirilgan.
Raqamli ta’lim muhitida raqamli iz (digital footprint) – bu pedagogning kasbiy faoliyatida raqamli texnologiyalardan foydalanish jarayonida qoldiradigan ma’lumotlar to‘plamidir. Bu pedagogning raqamli kompetentlik darajasini aks ettiradi va undan raqamli muhitda uning faoliyatini baholash uchun foydalanish mumkin.
Raqamli izni shakllantirish pedagogning ta’lim jarayonida raqamli texnologiyalardan foydalanish zarurati va imkoniyatlarini anglashidan boshlanadi. Shuningdek, pedagog kadrlar raqamli ta’lim resurslaridan foydalanish, ijtimoiy tarmoqlar bilan ishlash, elektron portfoliodan foydalanish kabi raqamli ta’lim muhiti uchun zarur bo‘lgan ko‘nikmalarni o‘zlashtirishi lozim.
Pedagog kadrlarning raqamli izi ularning raqamli kompetensiyalarini rivojlantirishda muhim ahamiyatga ega bo‘lishi mumkin. Raqamli iz o‘qituvchi tomonidan kasbiy faoliyatining bir qismi sifatida yaratilgan barcha raqamli izlarni o‘z ichiga oladi, masalan, raqamli resurslar, ta’lim uchun onlayn platformalardan foydalanish, ijtimoiy tarmoqlar va boshqa raqamli vositalardan foydalanish.
Raqamli iz raqamli kompetensiyalarni rivojlantirishga yordam beradi, chunki u o‘qituvchiga o‘z faoliyati samaradorligini oshirishga yordam beradigan yangi manbalar va vositalardan foydalanishni ta’minlaydi. Raqamli iz, shuningdek, o‘qituvchiga talabalarning yehtiyojlarini yaxshiroq tushunishga va ularning o‘qitish metodikasini moslashtirishga yordam beradi.
Biroq, raqamli sohada xavfsizlik va maxfiylik choralariga rioya qilinmasa, raqamli iz ham salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. O‘qituvchilar mumkin bo‘lgan muammolarni oldini olish uchun raqamli izni yaratish va tarqatishda ehtiyot bo‘lishlari kerak. Shuning uchun o‘qituvchilar kiber xavfsizlik va raqamli etika bo‘yicha o‘qitilishi va raqamli sohadagi xavfsizlik choralariga rioya qilishlari kerak. Bundan tashqari, o‘qituvchilar kiber xavfsizlik va raqamli etika haqida talabalarga o‘rgatish uchun o‘zlarining raqamli izlaridan foydalanishlari mumkin.
Shu sababli, bugungi kunda raqamli izingizni boshqarish ko‘nikmalarini o‘rganish masalasi dolzarb bo‘lib bormoqda.
Shaxsiy raqamli izingizni boshqarish inson raqamli madaniyatining asosiy tarkibiy qismlaridan biridir.
1.1.3-rasm. Raqamli izlarni boshqarish.
Raqamli izlarni boshqarish jarayoni bir necha bosqichda amalga oshirilishi tavsiya etiladi.
1. Tashxis. Qidiruv tizimlari orqali raqamli izingizni tas’his qiling.Buning uchun qidiruv tizimiga barcha imlolardan foydalangan holda ismingiz va familiyangizni kiritishingiz kerak. Qidiruv natijalari o‘zingiz haqingizda hammaga ochiq ma’lumotlarni ko‘rish imkonini beradi.
2. Kamaytirish. Raqamli izingizni kamaytiring.
Raqamli izingizni kamaytirish sizning talablaringizga javob bermaydigan ma’lumotlarni olib tashlashni anglatadi, ya’ni ismingiz ko‘rsatilgan ma’lumotlar manbalarining sonini kamaytiring. Masalan, whitepages.com sayti siz haqingizda xohlaganingizdan ko‘ra ko‘proq ma’lumotlarni o‘z ichiga olishi mumkin. Buning uchun siz veb-sayt ma’murlari bilan bog‘lanib, ma’lumotlarni o‘chirishni so‘rashingiz mumkin.
Shuningdek, ushbu bosqichda barcha eski akkkauntlar, foydalanilmagan ijtimoiy tarmoq profillarini va sizni qiziqtirmaydigan axborot byulletenlariga obunalarni o‘chirish tavsiya etiladi.
3. Cheklash. Taqdim etilgan ma’lumotlar miqdorini cheklang.
Shuni esda tutingki, har safar shaxsiy ma’lumotlarni taqdim etganingizda yoki yoqtirganingizda, siz ixtiyoriy ravishda raqamli izingizni kengaytirasiz va uzaytirasiz.
4. Tahlil. Raqamli izingizni doimiy ravishda kuzatib boring.
Ma’lumotni ismingiz bo‘yicha kuzatishning usullaridan biri Google kabi qidiruv tizimi ogohlantirishlarini o‘rnatishdir.
Raqamli izingizni boshqarishda uning komponentlarni yodda tutish kerak, masalan:
- ijtimoiy profillarni tahlil qilish orqali sizning psixologik portretingiz va shaxsiy fazilatlaringizni ochib beradigan shaxsiy va psixologik tarkibiy qism;
- xulq-atvor komponenti sizning internetdagi hatti-harakatlaringiz ketma-ketligini aks ettiradi;
- faoliyat komponenti axborot-ta’lim sohasidagi faoliyatingiz natijalarini ko‘rsatadi;
- kommunikativ komponent sizning turli forumlar, suhbatlar, elektron pochta xabarlaringiz asosida to‘planadi;
- texnologik komponent sizning raqamli muhitdagi faoliyatingizni odatda foydalanadigan texnologiyalar, ya’ni IP-manzillar, qidiruvlar, ma’lumot almashish protokollari va boshqalar nuqtai nazaridan aks ettiradi;
- refleksiv komponent turli xil so‘rovnomalar va sotsiologik tadqiqotlar natijalaridan kelib chiqadi.
Raqamli izni boshqarishning taqdim etilgan bosqichlari va uning komponentalpri sizga kerakli raqamli izni shakllantirish va yanada rivojlantirishga oqilona va har tomonlama yondashishga imkon beradi, bu kelajakda siz raqamli dunyoda o‘zingiz uchun shakllantiradigan imidjni yaratadi.
Yuqorida aytilganlar bilan bog‘liq holda, siz faol va passiv raqamli izlaringizni diqqat bilan ko‘rib chiqishingiz kerak. Shuning uchun tarmoq foydalanuvchilari shaxsiy raqamli ma’lumotlarini himoya qilishi, shuningdek tarmoqdagi obro‘sini boshqarish bo‘yicha ba’zi tavsiyalarni hisobga olishi tavsiya etiladi.
Avvalo, tarmoq gigienasi (kibergigiena) haqida gapirish kerak, bu tarmoqdagi xavfsizlikni yaxshilash va tizimning ishlashini ta’minlash uchun har qanday qurilma foydalanuvchilari bajaradigan harakatlar to‘plamidir. Tarmoq gigienasining asosiy maqsadi tarmoq qurilmalari foydalanuvchilarida kiber tahdidlar qurboniga aylanishiga yo‘l qo‘ymaydigan tarmoqdagi xavfsizligi to‘g‘risida foydali odatlarni shakllantirishdir. Tarmoq gigienasiga rioya qilish foydalanuvchilarga o‘z ma’lumotlarini xavfsiz saqlashga yordam beradi [4].
Tarmoq gigienasi ko‘nikmalarini rivojlantirish va shaxsiy ma’lumotlarni himoya qilish uchun:
1. Shaxsiy raqamli izni tekshirish uchun qidiruv tizimlaridan foydalanishi;
2. Haqiqiy foydalanuvchi nomini eslatib o‘tadigan ma’lumot manbalari sonini kamaytirish;
3. Tarmoqda taqdim etilgan ma’lumotlar miqdorini cheklash;
4. Ijtimoiy tarmoqlarda ortiqcha ma’lumotlarni oshkor qilishdan saqlanish;
5. Himoyalanmagan veb-saytlardan saqlanish (tranzaktsiyalar faqat xavfsiz veb-saytda amalga oshirilishi kerak. Saytning veb-manzili http:// bilan emas, balki https:// bilan boshlanishi kerak; s – "xavfsiz" degan ma’noni anglatadi va sayt xavfsizlik sertifikatiga ega ekanligini ko‘rsatadi. Manzil satrining chap tomonida qulf belgisi ham ko‘rsatilishi kerak);
6. Umumiy Wi-Fi tarmoqlaridan foydalanganda shaxsiy ma’lumotlarni kiritmaslik;
7. Eski akkauntlarni o‘chirish;
8. Kuchli parollarni yaratish va parol menejeridan foydalanish (kuchli parol Internet xavfsizligini ta’minlashga yordam beradi. Kuchli parol kamida 12 belgidan iborat va ideal ravishda ko‘proq va katta va kichik harflar, belgilar va raqamlarning kombinatsiyasini o‘z ichiga oladi. Parol qanchalik murakkab bo‘lsa, uni buzish shunchalik qiyin bo‘ladi);
9. Dasturiy ta’minotni yangilab turish (eskirgan dasturiy ta’minot ko‘plab raqamli izlarni o‘z ichiga olishi va kiberjinoyatchilar hujumlariga nisbatan kamroq chidamli bo‘lishi mumkin. Agar so‘nggi yangilanishlar o‘rnatilmasa, kiberjinoyatchilar ushbu ma’lumotlarga kirish ehtimoli ortadi);
10. Mobil qurilmani sozlash (mobil qurilma uchun parolni o‘rnatish, shunda yo‘qolgan taqdirda egasidan boshqa hech kim unga kira olmaydi. Ilovalarni o‘rnatishda foydalanuvchi shartnomasi bilan tanishish kerak. Ilovalar elektron pochta, joylashuv va onlayn harakatlar kabi shaxsiy ma’lumotlarni to‘plashi mumkin);
11. Nashrdan oldin materiallarni baholash;
12. Buzilgan taqdirda, ma’lumotlarni himoya qilish uchun darhol choralar ko‘rish (masalan, bank kartasi ma’lumotlari buzilgan taqdirda, bankka murojaat qilish lozim);
13. VPN-dan foydalanish (virtual xususiy tarmoqdan (VPN) foydalanish raqamli izni himoya qilishga yordam beradi. VPN IP-manzilni yashiradi, bu foylananuvchining tarmoqdagi harakatlarini kuzatishga imkon bermaydi. Bu internetda maxfiylikni oshiradi va veb-saytlarga brauzer tarixini kuzatadigan cookie-fayllarni o‘rnatishga to‘sqinlik qiladi).
Shunday qilib, zamonaviy inson hayotida axborot xavfsizligi muammosiga e’tibor berish juda muhimdir. Hech bo‘lmaganda, foydalanuvchilar raqamli iz va raqamli soyani to‘liq nazorat qila olmasligini anglashi lozim.
1.3. Raqamli didaktika va uning asosiy tamoyillari
Raqamli didaktika – pedagogikaning bir qismi hisoblanib, raqamli ta’lim muhitida o‘quv jarayonini tashkil etish bo‘yicha fan sifatida qaraladi. Raqamli didaktika an’anaviy didaktikaning asosiy tushunchalari va tamoyillarini raqamli muhit sharoitlaridan kelib chiqqan holda o‘rganish, to‘ldirish va o‘zgartirish haqidagi fan sifatida ketma-ket foydalanadi. Dj. D'Andjelo tomonidan raqamli didaktika yoki raqamli ta’lim didaktikasi tushunchasini anglatuvchi “e-Didactics” tushunchasini kiritish taklif etilgan. Raqamli didaktika atamasiga M. Choshanov "raqamli texnologiyalar va multimedia vositalaridan keng foydalangan holda samarali o‘rganish san’ati haqidagi fan" deb ta’rif bergan. V.I.Blinovaning fikricha raqamli didaktikaning asosiy vositalari quyidagilardirdan iborat:
– shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim jarayoni;
– raqamli ta’lim texnologiyalari;
– metaraqamli o‘quv komplekslari.
Raqamli ta’lim didaktik tamoyillari ochiq hisoblanib, yangiligi tufayli raqamli ta’limning nazariy va amaliy imkoniyatlari rivojlangani uchun qo‘shimchalar kiritishni talab qiladi. Ta’limni raqamlashtirish natijasida individual ta’lim jarayonlari va talaba faoliyatini doimiy nazorat qilish asosida samarali mustaqil ta’lim olinadi. Raqamli ta’lim o‘quv mashg‘ulotlarining guruh va individual shakllaridan foydalanish imkoniyatlarini kengaytiradi, kasbiy bilim va ko‘nikmalarning to‘liq o‘zlashtirilishini ta’minlaydi, shuningdek, inklyuziv ta’limning rivojlanishiga sifatli ta’sir ko‘rsatadi.
1. Ustunlik tamoyili raqamli ta’lim muhitida talabaning mustaqil ta’lim faoliyatiga qaratilgan. O‘quv jarayonini tashkil etish, o‘quv jarayonida talabani qo‘llab-quvvatlash va yordam berish lozim.
2. Shaxsiylashtirish tamoyili talabaning o‘quv maqsadini mustaqil ravishda belgilash, o‘quv jarayonining strategiyasini, o‘quv dasturining rivojlanish sur’ati va darajasini tanlash qobiliyatini nazarda tutadi. Ushbu yondashuv o‘qituvchiga shaxsiy rivojlanish ko‘rsatkichlari va talabalarning ta’lim natijalarini kuzatish imkonini beradi.
3. Maqsadlilik tamoyili maqsadlilikning an’anaviy didaktik tamoyili bilan kesishadi: o‘quv jarayonida faqat ma’lum bir talabaning ta’lim jarayonida belgilangan maqsadlarga maksimal darajada erishishni ta’minlaydigan raqamli texnologiyalardan foydalanish talab etiladi. Ushbu tamoyil ta’lim maqsadlari aniq belgilanmagan holda samarasiz pedagogik texnologiya va vositalardan foydalanishni nazarda tutmaydi.
4. Moslashuvchanlik tamoyili raqamli ta’lim jarayonining shartlariga qarab individual yondashuvni ishlab chiqish imkonini beradi. Raqamli ta’lim jarayoni o‘quv materialini taqdim etish tartibi, usuli va sur’ati kabi jihatlarni hisobga olgan holda har bir talaba uchun dasturni avtomatik ravishda sozlash imkonini beradi. Shuningdek, ushbu tamoyil o‘qituvchini qo‘llab-quvvatlash darajasi va xususiyatini hisobga oladi.
5. Muvaffaqiyatlilik tamoyili maqsadlarga erishishni, bilim, ko‘nikma va malakalarni to‘liq o‘zlashtirishni talab qiladi. Raqamli ta’lim jarayonida bu tamoyil “tushuntirish – mustahkamlash – nazorat” didaktik zanjirining yakuniy elementi hisoblanadi. Materialni mustahkamlash uchun qo‘shimcha o‘quv soatlari ajratiladi, o‘qituvchilar va talabalarning yuzma-yuz uchrashuvi tez-tez tashkil etiladi. O‘qituvchi mustahkamlashning guruh va individual shakllarining optimal nisbatini diqqat bilan kuzatib boradi. Raqamli vositalar bu jarayonni sezilarli darajada tezlashtiradi.
6. Hamkorlikda o‘rganish tamoyili (interaktivlikning didaktik tamoyiliga o‘xshash) o‘qituvchi va talaba o‘rtasidagi faol ko‘p tomonlama – real va tarmoqli aloqa asosida o‘quv jarayonini qurishni talab qiladi. Ushbu tamoyil tarmoqni o‘rganishning guruh shakllaridan foydalanishni o‘z ichiga oladi.
7. Amaliyotga yo‘naltirilganlik tamoyili ta’limni hayot bilan bog‘lashning an’anaviy didaktik tamoyili bilan bevosita bog‘liq bo‘lib, aniq maqsad va aniq natijalarni belgilashni talab qiladi. Buning uchun tarbiyaviy maqsadlar, topshiriqlar va muammoli vaziyatlar, amaliy topshiriqlar, olingan bilimlarni amalda qo‘llash lozim.
8. Murakkablikni oshirish tamoyili mavjudlik, tizimlilik va izchillik didaktik tamoyili bilan bog‘liq bo‘lib, murakkablikni oshirish printsipi izchil o‘tishni o‘z ichiga oladi: oddiydan murakkabga va murakkabdan oddiyga, umumiydan xususiyga va xususiydan umumiyga, individualdan guruhga. va guruhdan individual va boshqa ta’lim jarayonlari.
9. Ta’lim muhitining to‘yinganligi tamoyili individual ta’lim strategiyasini yaratish uchun ortiqcha axborot resurslarini talab qiladi. Bunday ortiqchalik tarmoq ta’lim resursi - yagona axborot ta’lim muhiti yordamida amalga oshirilishi mumkin.
10. Polimodallik (multimedia) tamoyili vizualizatsiyaning batafsilroq didaktik tamoyili bo‘lib, o‘quv jarayonida idrok etishning vizual, eshitish va vosita (kinestetik) usullarini o‘z ichiga oladi. Buning uchun simulyatorlar, sensorlar, shuningdek, kengaytirilgan haqiqat vositalari kabi turli xil qurilmalar qo‘llaniladi.
11. Baholash tamoyili butun o‘quv jarayoni davomida talabalarning muvaffaqiyatini doimiy ravishda baholashni taqozo etadi. Raqamli texnologiyalar tezkor qayta aloqani ta’minlaydi, talabaga topshiriq natijalari bo‘yicha kerakli ma’lumotlarni doimiy ravishda uzatadi. Buning yordamida o‘qituvchi talabaning kuchli va zaif tomonlari to‘g‘risida xulosalar chiqaradi, bu sizga rivojlanish ssenariylarini va o‘quv jarayonida bevosita o‘quv maqsadlarini to‘g‘rilash imkonini beradi. Shunday qilib, raqamli texnologiyalar ma’lum bir vazifaning bajarilishini yakuniy baholashning xolisligi va shaffofligini ta’minlaydi.
1.4. Raqamli ta’lim resurslarini loyihalash uchun asosiy talablar
Raqamli ta’lim muhitidan samarali foydalanish pedagog kadrlarning AKTdan foydalangan holda kasbiy kompetentligi, shuningdek, yangi texnologiyalardan foydalanish bo‘yicha bilim, ko‘nikma va malakalarini rivojlantirishni talab etadi.
Tadqiqotchilarning fikricha, raqamli ta’lim muhitida natijadorlika erishish uchun ishlab chiqilayotgan raqamli ta’lim resurslari (RTR) asosiy komponentga aylanishi kerak.
Raqamli ta’lim resursi – raqamli shaklda taqdim etiladigan ta’lim resursi bo‘lib, mavzu tuzilmasi, mazmuni va metama’lumotlarni o‘z ichiga oladi. Shu bilan birga, RTRni tuzilishi, mazmuni, usullari va ishlab chiqish va qo‘llash vositalari ularning maqsadi va raqamli ta’lim muhitida foydalanish xususiyatlari bilan belgilanadi.
Raqamli ta’lim resurslarining didaktik vazifalari quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
Ø Ta’lim faoliyatining yangi turlarini amalga oshirish va an’anaviy ta’lim turlarining yuqori sifat darajasida ishlashini qo‘llab-quvvatlash;
Ø Ta’lim jarayoni ishtirokchilarining o‘zaro munosabatlari xarakterini o‘zgartirish imkoniyatini ta’minlash;
Ø Ta’lim jarayonini individuallashtirish;
Ø Ta’lim mazmunini kengaytirish
Raqamli ta’lim resurslari quyidagi mezonlar asosida tavsiflanadi: axborot texnologiyalarining turi, uslubiy maqsadi, mazmuni va boshqalar. Bunday tasniflar samarali emas, chunki zamonaviy raqamli ta’lim resurslari bir qator ta’lim vazifalarini birlashtirib, hal qilishga qodir, ya’ni raqamli ta’lim resursi ko‘p funksiyali va uni ma’lum bir turga kiritish deyarli mumkin emas.
Shu munosabat bilan ta’lim faoliyatining yangi turi amalga oshirishda RTRning asosiy tarkibiy qismiga e’tibor qaratiladi.
Ushbu tasniflar to‘liq emas va RTRning funksionalligini aniqlashtirish uchun yangi komponentlar bilan to‘ldirilishi mumkin.
Ilmiylik. Bu talab eng yangi ilmiy yutuqlarini hisobga olgan holda materialni yetarlicha chuqur va to‘g‘ri taqdim etish zarurligini bildiradi.
Ochiqlik. Ta’lim oluvchining yoshi va individual xususiyatlariga muvofiq materialni taqdim etishning kognitiv murakkablik darajasini aniqlash zarurligini anglatadi.
Muammolar yechimi. Bu talab o‘quv va kognitiv faoliyatning tabiati bilan bog‘liq. Hal qilinishi kerak bo‘lgan muammoli vaziyatga duch kelganda, ta’lim oluvchilarning idrok etish faolligini oshiradi.
Ko‘rgazmalilik. O‘rganilayotgan ob’ektlar va jarayonlarni hissiy idrok etish qonuniyatlarini hisobga olish zarurligini anglatadi.
Faollik va onglilik. O‘quv jarayoni faolligini oshirish uchun RTR turli xil o‘quv vaziyatlarini yaratishi, turli xil savollarni shakllantirishi, talabaga u yoki bu ta’lim traektoriyasini tanlash imkoniyatini, hodisalarning borishini nazorat qilish qobiliyatini ta’minlashi kerak.
Tizimlilik. Talabalar tomonidan o‘rganilayotgan fan sohasidagi ma’lum bir bilim tizimini izchil o‘zlashtirish zaruratidir.
Bilimlarni o‘zlashtirishning mustahkamlash. RTR yordamida muayyan harakatlarning takrorlanishini tashkil qilish, individual o‘quv topshiriqlarining o‘zgaruvchanligini oshirish mumkin bo‘ladi.
Rivojlantiruchi. RTR faqatgina ta’lim funksiyasi bilan cheklanib qolmasligi kerak, ular o‘quvchilarning aqliy qobiliyatlarini rivojlantirishi, o‘quv faoliyati uchun motivatsiyani ta’minlashi va bir qator tarbiyaviy funksiyalarni bajarishi kerak.
Raqamlashtirish jarayonida ta’lim samaradorligi va sifati oshirish yangi o‘quv mahsulotlari innovatsion sifatlari bilan chambar-chas bog‘liq, shuning uchun RTR sifatlarini tahlil qilishga alohida e’tibor qaratish lozim.
Shu bilan birga, baholash mezonlarini an’anaviy va innovatsion mezonlarga bo‘lish muhimdir.
Interfaollik darajasini oshirish orqali ta’lim samaradorligini oshirishga qaratilgan to‘rt daraja bo‘yicha tuzilgan RTR bilan foydalanuvchilarning o‘zaro aloqasi shakllarini batafsil ko‘rib chiqamiz.
Faoliyatlarga quyidagilar kiradi:
1. Kontentning faol maydoniga ob’ektni kiritish/o‘chirish.
2. Ob’ektlarni o‘zaro munosabatlarini, ierarxiyasini o‘rnatish uchun harakatlantirish.
3. Ob’ektlarni birlashtirish, ularning xususiyatlarini o‘zgartirish yoki yangi ob’ektlarni olish.
4. Ob’ektlarning muayyan kompozitsiyalarini tuzish.
5. Muayyan tizimni tashkil qilish uchun ob’ektlarni havolalar bilan birlashtirish.
IV. Tadqiqotli shakllar.
Tadqiqotlar taklif qilingan voqealarni o‘rganishga emas, balki o‘z voqealarini ishlab chiqarishga asoslanadi. Foydalanuvchiga bir nechta harakatlar taklif etilmaydi, uning o‘zaro ta’sir jarayonida taqdim etilgan yoki yaratilgan ob’ektlar va jarayonlar bilan o‘zaro aloqasi ixtiyoriy bo‘lishi mumkin. O‘quv maqsadlari mazmunga kiritilmagan, ya’ni istalgan natijaga olib keladigan metodik ketma-ketlik taklif etilmaydi.
So‘nggi paytlarda raqamli ta’lim resursidan foydalanish samaradorligini baholash uchun psixologik-pedagogik ekspertiza usuli qo‘llanilmoqda. Bunday ekspertiza aniqlovchi yoki shakllantiruvchi tajribalar jarayonida olingan ma’lumotlar asosida qurilgan psixologik diagnostikadan farqli o‘laroq, ekspert baholashlari asosida quriladi. Binobarin, ekspertiza sifati ko‘p jihatdan ekspertiza o‘tkazish mezonlari va metodologiyasini ishlab chiqishga, shuningdek, ekspertlarning malaka darajasiga bog‘liq. Ta’lim resursini amaliyotiga joriy etishdan oldin tanlash bosqichida ekspert usullaridan foydalanish tavsiya etiladi.